W drodze z przedszkola do domu „urywamy się”. Moja córa proponuje: chodźmy do kawiarni. To nie lokowanie produktu, ale w „Sosence” mają naprawdę dobre ciacha. Jest też kącik zabaw dla „małych ludzi” – a dla „dużych” półka z książkami i czasopismami. Biorę O szczęściu Tatarkiewicza – stare wydanie w czerwonej, materiałowej oprawie.

 

Maryśka chrupiąc ciacho zaciekawia się. Tłumaczę, że to książka o tym, co to jest „szczęście” – ale zaraz dodaję, że ona nie musi czytać książek, żeby wiedzieć jak to osiągnąć… przynajmniej na razie. Marysia znajduje plastikowy telefon i improwizuje, odgrywając swoją matkę. Ja podążam za Tatarkiewiczem. Powoli, na bazie lektury, rodzi się refleksja. Istnieją dwie potężne siły determinujące człowieka do życia, do działania: praca – jako źródło utrzymania, ale też element rozwoju osobistego (aktywność społeczna, rodzinna) oraz miłość – na wszystkich jej poziomach i we wszystkich aspektach.

 

Systemy totalitarne opracowały formułę relacji kolektywnej jako nadrzędną wobec konkretnych relacji międzyludzkich. Joseph Goebbels zamordował całą swoją rodzinę, ponieważ koniec III Rzeszy był dla niego końcem świata. Relacja z „tworem kolektywnym” była istotniejsza od relacji z bliskimi ludźmi, z rodziną. W stalinowskiej Rosji było wręcz obowiązkiem denuncjowanie przyjaciół czy członków rodziny. Lojalność wobec sytemu była prawdziwą „miłością”. Praca miała natomiast tylko sens jako trybik w autorytarnej machinie. Liczyło się mrowisko a nie byt pojedynczej mrówki.

 

Drugi model jaki wyrósł na gruncie rewolucji kulturowych to „indywidualizm”, gdzie pojęcie pracy i miłości jest całkowicie ukierunkowane do wewnątrz podmiotu. Praca i miłość muszą mieć wymiar hedonistyczny. Zaspokajanie indywidualnych potrzeb jest tak naprawdę nadrzędne wobec wartości społecznych czy głębszych więzi emocjonalnych z konkretnymi ludźmi. O ile w strukturze „kolektywnej” jednostka mogła – a nawet powinna – złożyć się na ołtarzu Systemu, o tyle w modelu „indywidualistycznym” nie istnieje coś takiego jak poświęcenie. Drugiego człowieka używa się zawsze instrumentalnie, przedmiotowo. Pojęcie miłości ma znaczenie wtórne, opisowe i dotyczy tylko stanów emocjonalnych – nie wiąże się autentyczną odpowiedzialnością „za kogoś”.

 

„Artysta” jest wzorem do naśladowania (w dalszej konsekwencji każdy „indywidualista”) – ma prawo narkotyzować się, alkoholizować, zmieniać kochanki, partnerów, płodzić dzieci – i je porzucać, a na końcu odebrać sobie życie – oczywiście pod warunkiem, że „spełnia się twórczo” (nawet jeśli jest to wypróżnianie się do słoików albo publiczne onanizowanie się w czasie wernisażu). W takim modelu praca sama w sobie nie jest żadną wartością ani w sensie poświęcenia dla kogoś, ani etosu społecznego; ma sens tylko wtedy, gdy służy „realizacji marzeń” – jesteś wyjątkowy jak robisz wyjątkowe rzeczy. Od lat takie „pomniki” stawia się gwiazdom rocka. Taki model „umowy” pomiędzy egoistycznymi jednostkami trafnie – choć niekrytycznie – wyraził w swoje filozofii społecznej Max Stirner. A tezy zawarł w książce Jedyny i jego własność. Niestety dla „przeciętnej jednostki” zachłyśniecie się „indywidualizmem” oznacza zazwyczaj rozregulowanie kompasu moralnego i depresję na manowcach „samorealizacji”, a nierzadko autodestrukcję.

 

Pieśń przyszłości – a właściwie już dzisiaj – to hybryda skrajnego indywidualizmu i kolektywizacji. Człowiek staje się coraz bardziej samotny i „zindywidualizowany”, a z drugiej strony połączony poprzez technologię z resztą grupy. Jaka jest różnica pomiędzy stadem bizonów żyjącym w parku Yellowstone a krowami na przemysłowej farmie – podłączonymi do mechanicznej dojarki, nie muszę tłumaczyć. Jest to tak naprawdę główną przyczyną frustracji współczesnego człowieka tzw. cywilizacji zachodniej. Z jednej strony mamy nachalny marketing konsumpcyjny, który wraz z różnej maści terapeutami i couchami wmawia ludziom, że muszą realizować własny potencjał (w oderwaniu od całości), iż „nasze potrzeby” są w centrum Wszechświata, a z drugiej strony bezduszny system korporacyjnej biurokracji, gdzie człowiek jest tylko trybikiem do wymiany. Napięcie pomiędzy tą skrajnie egocentryczną koncepcją głównego nurtu współczesnej psychologii (a właściwie współczesnej „humanistyki”), która de facto spełnia rolę świeckiej religii dla mas, a bezwzględną tyranią neoliberalnej ekonomii, prowadzi do swoistego dysonansu poznawczego, a w dalszej konsekwencji do kryzysu egzystencjalnego i załamania.

 

Psychologowie i socjologowie na usługach koncernów, korzystając z technik psychomanipulacji, piorą ludzkie umysły na użytek konsumpcji, a następnie otwierają drzwi swoich gabinetów by szukać doraźnych rozwiązań. Zneurotyzowani i zagubieni beneficjenci „kultury nadmiaru” są szybko przekonywani, że „wybicie” egzystencjalnych bezpieczników (będące zdrowym objawem obronnym organizmu), nazywa się „stanem depresyjnym”, który dzięki postępowi psychiatrii i psychologii należy leczyć. Kapłani w białych kitlach – oraz cieniach swoich gabinetów, nie mogą przyznać się, że oddają cześć „złotemu cielcowi” – im dłużej „pacjent” pozostaje w impasie tym lepszy dla nich zarobek. To pogląd zbyt NIE-naukowy, aby zadać „pacjentowi” – przynajmniej – parę pytań metafizycznych…

 

Na szczęście – w przenośni i dosłownie – istnieje model personalistyczny, gdzie ustrój społeczny a dalej ekonomiczny i polityczny powinien być środowiskiem stwarzającym jak najlepsze możliwości otwarcia się człowieka na tajemnicę bytu, na niepowtarzalność własnego istnienia, na Sacrum, a wreszcie na drugiego człowieka. A w sensie ostatecznym na miłość jako zasadę transcendentną. Można powiedzieć, że praca i miłość są pojęciami (wartościami) przenikającymi się i uzupełniającymi.

 

Pewna aktywistka społeczna z Ameryki Łacińskiej, powiedziała w czasie ulicznej manifestacji, że tylko uzmysłowienie sobie, że ten drugi człowiek to ja – el oltro soy yo, daje realną możliwość zmiany. I nie chodzi tutaj o utopie szczęśliwości czy równości; ponieważ w ujęciu personalistycznym, droga człowieka do szczęścia jest zależna od jego potencjału, a opiera się zawsze na ciężkiej pracy. Jak mawiali greccy filozofowie: ducha się wykuwa – a każde uderzenie boli. Pamiętajmy, że według tradycji greckich mitów, młody Herakles spotyka na leśnym rozdrożu dwie boginie – jedna ucieleśnia Rozkosz, a druga Cnotę. Heros wybiera to, co oferuje mu Cnota, a nierozerwalnie wiąże się z poświęcaniem, odwagą oraz wyrzeczeniem. W tym samym duchu humanistyki pisał o rozwoju wewnętrznym człowieka polski filozof i psychiatra prof. Kazimierz Dąbrowski; dziś niestety prawie całkowicie zapomniany. Dzisiaj synonimem szczęścia uczyniono toksycznie pojętą samorealizację oraz hedonizm.

 

Konflikt i cierpienie są elementami naturalnie obecnymi w rzeczywistości, i niejako ją definiują. Człowiek powinien podejmować wyzwania na płaszczyźnie samodoskonalenia, akceptując niedoskonałość stworzenia (śmierć, chorobę, starość, różnice osobnicze pomiędzy ludźmi oraz gatunkami) a nie uciekać w utopie (ideologie) negujące strukturę rzeczywistości. Wiele współczesnych teorii pseudohumanistycznych, będących de facto propagandą „kolektywizmu-indywidualistycznego”, ma w swoim oddziaływaniu na umysł podobne skutki jak substancje psychoaktywne – odrywające człowieka od realności bytu, prowadząc do skrajnej dychotomii myślowej. A w dalszej konsekwencji do czegoś na kształt schizofrenii, gdzie rozbieżność pomiędzy rzeczywistością postulowaną a doświadczaną ma charakter traumatyczny. System „kolektywizmu-indywidualistycznego”, najpierw uczy rzekomego poszanowania dla „zróżnicowania”, „oryginalności” i „odmienności”, a następnie kastruje człowieka z jakichkolwiek przejawów krytycznego myślenia, zastępując je formą „urawniłowki”, gdzie niemalże w 10. punktach można zawrzeć „co należy sądzić”. Ten uczony od dziecka „niezbywalnej ekspresji” człowiek, nagle zda sobie sprawę, że musi ciągle uważać na to co myśli oraz mówi, aby nie doświadczyć ostracyzmu i wykluczenia z „kolektywu indywidualistów”, w którym istnieje fałszywa identyfikacja tożsamościowa, łudząco podobna do tej funkcjonującej w sektach. I o ile na płaszczyźnie świadomej nie rodzi to konfliktu, o tyle na głębszych poziomach podświadomości skutkuje egzystencjalną apatią. Aparat opresji – „hodujący” takie społeczeństwo, mówiąc o „indywidualizmie” (czy to w reklamie, czy na akademickich wykładach) ma na celu uśpienie uwagi pod kątem lepszej kontroli; operując pojęciem „szczęścia dla wszystkich” ma tak naprawdę na myśli tylko zysk i przemoc.

 

W ujęciu realizmu społecznego ludzie nie są sobie równi, w takim sensie, jak mogą to określać standardy linii montażowej w fabryce. Są równi na płaszczyźnie metafizycznej (ontologicznej), gdzie każdy element rzeczywistości ma swoje niezbywalne znaczenie, swój sens. To nie „równość” czy „wyjątkowość” daje nam poczucie szczęścia, ale dostrzeżenie głębi sensu istnienia, swoista epifania, która manifestuje się poprzez autentyczną wolność wyborów – ale co bardzo istotne – wiążących się nieodwracalnie z odpowiedzialnością.

 

Jestem przekonany, że istnieje holistyczny, całościowy plan dla każdego bytu. Model, w którym predestynacja nie wyklucza wolnej woli. Wierzę, że człowiek jest wyjątkowy, ponieważ każde istnienie jest unikatowym rozbłyskiem poznawczym, dającym niepowtarzalną możliwość dochodzenia do Prawdy. Oczywiście kto jaki z tego robi użytek, to inna kwestia. Ktoś może powiedzieć, że taki „personalistyczny model” w rozumieniu społecznym czy politycznym nigdy nie istniał, że historia jest ciągiem wojen potężnych przeciwko słabym itd. Ja natomiast uważam, że każda sytuacja, w jakiej ludzie ryzykują życiem, by bronić słabszych, i robią to z głębszych pobudek, jest właśnie materializacją „modelu personalistycznego”.

 

Każdy człowiek, który „zatrzymuje się”, a zarobione pieniądze – choć w minimalnym stopniu – inwestuje w „być” a nie „mieć” (również w sensie mentalnym), skłania się ku personalizmowi, podobnie jak każdy kto stawia swoje ideały ponad doraźnymi korzyściami. Każdy uczciwy pracodawca, budując struktury swojego przedsiębiorstwa wciela w życie społeczną zasadę personalizmu. Każdy pisarz czy artysta, zastanawiający się nad konsekwencjami etycznymi swojej pracy jest personalistą. Każdy ojciec czy matka, rezygnujący ze swoich wygórowanych ambicji na rzecz emocjonalnej więzi z dziećmi, realizuje taki postulat – naprzeciw utopiom „kolektywistycznym” i „indywidualistycznym”. Ja, zamykając książkę Tatarkiewicza jestem usatysfakcjonowany, a patrząc na moją córkę szczęśliwy.