Poznałem go na Ciechanowskiej Jesieni Poezji w drugim dniu jej trwania, gdy impreza odbywała się w Muzeum Romantyzmu w Opinogórze na zamku Krasińskich w aurze iście romantycznej, jaką tchnie ów zamek i całe jego otoczenie wraz z pomnikiem „trzeciego wieszcza” narodu.

Konrad miał tam swoje wystąpienie niemal w dzień swojego jubileuszu. Nie mówił o poezji, lecz o sprawach dotyczących sytuacji, w jakiej znalazła się nasza współczesna cywilizacja, więc wystąpił nie jako twórca-poeta, lecz jako intelektualista. Mówił piękną polszczyzną i z ogromnym przejęciem. Wiele miejsca poświęcił refleksjom nad relacjami między Polską a Węgrami zarówno w perspektywie historycznej jak i współczesnej. Byłem niezwykle zdziwiony, że ten elegancki pan, snujący swobodnie swoją narrację niczym młodzieniec, liczy sobie 85 lat. Spędziłem z nim wieczór w hotelu na miłych, a niebanalnych rozmowach.

Kim jest Konrad Sutarski?

Znamy go przede wszystkim jako tłumacza poezji węgierskiej na język polski. Mniej jako poetę, a najmniej jako eseistę i działacza kulturalnego w relacjach polsko-węgierskich. Tymczasem właśnie w tych dwóch ostatnich dziedzinach prezentuje się jego osoba bardzo okazale. Ale zacznijmy od początku jego drogi życiowej jako poety i człowieka kultury. Rocznik 1934. Urodził się w Poznaniu jako syn urzędnika państwowego, oficera rezerwy, który został zamordowany w Katyniu. W 1956 roku został współzałożycielem grupy poetyckiej „Wierzbak”, do której należeli m.in. tacy poeci jak Marian Grześczak i Józef Ratajczak. Pierwszy zbiór wierszy Skraj ruchu wydał w Wydawnictwie Poznańskim w roku 1960.

W cztery lata później, po ukończeniu studiów politechnicznych w Poznaniu, przybywa do Warszawy, gdzie bardzo nietypowo dla poety podejmuje pracę w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego jako asystent tejże uczelni. Jednak już rok później wyjeżdża do Budapesztu wraz ze swoją żoną Węgierką, którą poślubił w Polsce trzy lata wcześniej.

W stolicy Węgier kontynuuje studia w zakresie maszyn rolniczych i otrzymuje tu doktorat w tej dziedzinie. Staje się autorem wielu wynalazków technicznych. Techniczne sukcesy zawodowe nie przesłaniają mu jednak humanistycznych upodobań i pasji. Szybko daje się tu poznać jako wytrawny tłumacz, eseista i krytyk literacki. A także jako dyplomata i dziennikarz telewizyjny. Szybko też i głęboko wrasta w kulturę swojej drugiej ojczyzny, nie zatracając bynajmniej swojej pierwotnej tożsamości narodowej. Wręcz przeciwnie – jego polskość wzbogaca się teraz o to wszystko, co najlepsze w kulturze i tradycji węgierskiej. Ale i przybrana węgierskość nie jest bierną asymilacją, lecz wzbogaconą o to, co cenne w polskości. Daje temu wyraz np. we wzruszającym wierszu Twoje słońce:

Odwiedzam cię kraju rodzinny nie wiedząc

gościem już tu tylko jestem czy i domownikiem.

[…]

Nie tęsknię za tobą, bo chociaż z dala

zawsze jestem z tobą w tym kraju drugim

co tobą mi pachnie, chociaż nie jest tobą.

O ciebie go powiększam, z tobą łączę stale,

więc jego dzieje są mi losem i twoim,

jego klęski i bóle jak by twoje były

lecz i jego słońce jest słońcem też twoim

(z tomu Powiększanie ojczyzny).

Słowa tego wiersza nie są bynajmniej tylko poetycką retoryką, lecz autentycznym wyznaniem tego, co autor faktycznie myśli, czuje i czyni w konkretnych swoich twórczych zachowaniach i dziełach z nich powstałych. A dzieł tych jest wiele. Składa się na nie obszerna eseistyka o tematyce zarówno historycznej jak i współczesnej z zakresu dziejów obu naszych narodów od ich początków do dzisiaj.

Nikt do naszych czasów, zarówno ze strony węgierskiej jak i polskiej, nie pokusił się, tak jak Konrad Sutarski, o przedstawienie istotnych związków, jakie miały miejsce w naszej tysiącletniej historii. Popularne porzekadło „Polak, Węgier – dwa bratanki…” doczekało się w jego twórczości przekonującego uzasadnienia. Ową twórczość autor określa jako dzieło nieprofesjonalnego historyka. I słusznie, bo ma ona charakter eseistyczny. To znaczy wyraża się w narracji zmierzającej do logicznych wniosków z przedstawionych faktów, pomijając to, co obowiązuje profesjonalnego historyka – uwzględnienie wszelkiej drobnej faktografii, w której może niestety stępić się wyrazistość i oczywistość stawianych tez ogólnych. Sutarski stawia tezy wyraźne, a nawet kategoryczne. Idzie mu o pragmatyczny cel: pokazać paralelność losów naszych państw i narodów, ich wzajemne powiązania w przyjaźni, zbieżność interesów i wzajemną pomoc w trudnych, często dramatycznych momentach. Takim momentem o wadze nie tylko narodowej, lecz i ogólnocywilizacyjnej była Bitwa Warszawska 1920 roku, która byłaby przegrana, gdyby nie bezinteresowna pomoc militarna Węgrów, o czym do niedawna polskie społeczeństwo nie bardzo wiedziało. Z kolei współcześni Węgrzy nie bardzo wiedzieli, że jedynie Polska nie ratyfikowała tragicznego dla ich narodu traktatu z Trianon. Uświadomił im to dobitnie dopiero „nieprofesjonalny historyk” – Konrad Sutarski. Można też powiedzieć bez większego ryzyka błędu, że w rozważaniach Sutarskiego nad historią Polski i Węgier zawarta jest dyskretna, ale wcale wyraźna idea mesjaniczna.

Miłość do obu narodów ułatwia mu dostrzeżenie podobieństwa ich losów w ciągu tysiącletniej ich historii stanowiącej zarazem czas drugiego tysiąclecia dziejów chrześcijańskiej Europy. Oba te państwa i narody składają się na ofiarę dziejów chrześcijańskiej Europy. Dzięki ich dramatom i tragediom ona mogła zachować swą tożsamość.

Takie idee słabo zawoalowane można znaleźć w monumentalnym i pięknym dziele tego „nieprofesjonalnego historyka” zatytułowanym znamiennie: Zarys dziejów Polski z węgierskimi powiązaniami. Niezwykle oryginalne i ważne w naszej historiografii jest to dzieło. A tak samo ważne i odkrywcze dla Węgier.

Najważniejszym poznawczo motywem jego myśli i pióra w rozważaniach nad wspólnym losem naszych narodów jest motyw przedmurza chrześcijańskiej Europy, które przez wieki stanowiły te dwa państwa broniące swej tożsamości przed agresywnym islamem, z jego wielowiekową inwazją na chrześcijański kontynent. Z tym motywem wiąże się też drugi, melancholijny motyw – niewdzięczność ocalonej Europy wobec jej skutecznych obrońców, dzięki którym mogła rozwijać swój byt i wysoką kulturę. Wymowny w tej materii jest tytuł jednej z książek Sutarskiego: Polska i Węgry jako przedmurze chrześcijańskiej Europy w dawnych wiekach i dziś.

Ostatnie słowo tego tytułu jest niezwykle ważne. Właśnie, a jak to jest dziś? I tu pojawia się w jego eseistyce wzbogaconej o poetyckie ekspresje (o których trochę dalej), ten sam motyw zagrożenia Europy przed wojującym islamem i najściślej związany z nim drugi – niezwykle melancholijny – motyw bezradności współczesnej Europy, która zachowuje się wobec tego zagrożenia z zadziwiającą biernością, jakby pogrążona była w jakimś somnambulicznym śnie. Ale to już nie jest Europa chrześcijańska, lecz postchrześcijańska, obojętna wobec własnej duchowej tradycji i kultury. Przyjmuje wojujący islam nie jako zagrożenie tożsamości, lecz jako wyraz kształtowania się, czy zapowiedź nowej tożsamości. Tę Europę biorą w swoje posiadanie dwie siły; siły zewnętrzne (islam) i siły wewnętrzne… Jakie? O nich pisze i mówi Konrad Sutarski dobitnie i wprost, że stanowi je to wszystko, co składa się na ideologię globalizmu.

Poeta określa globalizm trzecim systemem totalitarnym – po komunizmie i nazizmie. Jest on, twierdzi, „sterowany przez międzynarodową elitę gospodarczo-finansową, usiłującą zawładnąć dotychczasową Europą, podporządkować ją sobie jak i resztę świata, uzależnić od siebie ekonomicznie, spłycić jej dotychczasową kulturę kosztem nowej, masowej, duchowo obcej, wreszcie zrelatywizować jej zasady etyczne”. Globalizm zatem w jego opinii jest równie destrukcyjny dla europejskiej cywilizacji jak islam, który jest kulturowo obcy i niezdolny do twórczego współżycia z kulturą europejską opartą na grecko-rzymskich i chrześcijańskich podstawach. Obie te siły stanowią zagrożenie dla chrześcijaństwa, a wraz z nim dla tożsamości cywilizacyjnej Europy ukształtowanej na jego normach i wartościach. Jedna przynosi bezgraniczny fanatyzm, niszczący wszystko, co od niej odmienne; druga – nihilizm niszczący samo człowieczeństwo.

Aby Europa nie straciła swojej tożsamości, potrzebne jest nie tylko przebudzenie jej świadomości co do stanu rzeczy, w jakim się znalazła (a z tym wcale nie jest dobrze), lecz i niezwłoczna czynna obrona przed groźnym wyzwaniem, jakie jej rzucają te dwie równie śmiertelnie groźne siły. I tu pojawia się, konsekwentnie, u naszego poety i myśliciela apel do wszystkich twórców kultury współczesnej, aby uznali za swój moralny imperatyw podjęcie misji obrony i ratowania europejskiej kultury przed najazdem niszczących ją obcych żywiołów. Szczególnie wzruszające są jego słowa, jakie kieruje do poetów i wszystkich ludzi pióra: „ludzie pióra powinni brać udział w tych zmaganiach, być w pierwszej linii obrońców cywilizacyjnych i etycznych wartości naszego kontynentu, gdyż właśnie oni, docierając w trakcie aktów twórczych niczym nie krępowaną wyobraźnią do samych głębin istnienia i posługując się językiem literackim, językiem poezji, jako mową szczególną, pełną duchowego dynamitu, są w stanie najskuteczniej poruszać serca i umysły, wzywać do działania”. Te słowa wziąłem z książki Sutarskiego Polska i Węgry w obronie Europy. Ukrywa się w nich romantyczna wiara w poezję i nadzieja na skuteczne jej działanie w wymiarze społecznym, czy nawet ogólnocywilizacyjnym.

Trudno podzielać tę wiarę poety, ale nie trudno ją podziwiać. Trudno podzielać, gdyż korozja naszej cywilizacji objawia się między innymi właśnie w zanikaniu siły słowa poetyckiego, jak zresztą wszelkiego słowa niosącego sacrum. Słowa straciły już siłę moralną i sakralną na rzecz banalnych informacyjnych funkcji praktycznych. Stąd między innymi bierze się kryzys religii, której formuły słowne przestały wprawiać ludzi w stan duchowego podniesienia. Stąd bliskie zanikowi zainteresowanie czytelnicze poezji, zwłaszcza współczesnej. Wiarę naszego poety, jego apel można by określić jako działanie duchowe z nadzieją, a choćby bez nadziei. Mimo wszystko bowiem piękny to apel.

Ważniejsze jednak od słów tego apelu czy manifestu, są oryginalne słowa poety jako poety, czyli jego utwory poetyckie. Wiele wierszy Sutarskiego – i to zwłaszcza tych, które powstały w drugim dziesięcioleciu XXI wieku, zawiera ogromny ładunek niepokoju o los cywilizacji europejskiej. Co przyniesiesz wieku / ty dwudziesty pierwszy / jakie niespodzianki gotujesz nam jeszcze / ziemia już teraz cała drży w posadach (?) – pyta podniośle i retorycznie w wierszu W którą stronę zmierza świat. I dalej w tymże wierszu: jak cię zapamięta / historia i ludzkość / co zostanie się z przerażenia i zamętu. Jego niepokój o los cywilizacji świata nie ma jednak charakteru fatalistycznego. Bowiem świat znajduje się w rękach ludzi i od ich woli i mądrości zależy: bo świat sam iść nie potrafi / trzeba mu zawsze nadać kierunek (tamże). Poeta wierzy w możliwość zatrzymania procesów zagłady cywilizacji europejskiej. O tragicznym wydarzeniu jakie spotkało kulturę chrześcijańską czytamy w wierszu Pali się Notre Dame: Pali się Notre Dame płonie Europa / w płomieniach czezną historia i krzyże. Ostatnie słowa tego wiersza jednakże niosą nadzieję na ocalenie jeśli nie w sposób czystko naturalny, to może w sposób nadprzyrodzony: Boże chociaż płoniesz / użycz nam swej siły.

Konrad Sutarski już wcześniej, jeszcze zanim nastąpił zintensyfikowany wylew ciemnych sił przeciw religii chrześcijańskiej, jaki ma miejsce od kilkunastu co najmniej lat w Europie zachodniej, gdzie płoną chrześcijańskie świątynie, postrzegał zachodnią cywilizację bardzo krytycznie. Charakterystyczną cechą jego widzenia była konfrontacja jej oblicza z obliczem ziemi i czystej natury. Oto czytamy: Można nieraz zauważyć wysiłek ziemi / jak dźwiga się w górę / próbuje strząsnąć ciążące jej miasta […] / nie wierzy cywilizacji, naszym zaklęciom […] / zbyt nadmiernie narzucamy jej swe przymierze.

W czym tkwi błąd naszej cywilizacji? – W tym, że nie docieramy do obszaru ciszy i umiaru. Więc czasy nasze nie są „erą ciszy i harmonii”. Była to krytyka z punktu widzenia etyki i ekologii. On, poeta i inżynier, bronił czystości natury przed naporem technicystycznej cywilizacji. Teraz broni cywilizacji chrześcijańskiej przed obcą jej cywilizacją wojującego islamu i cywilizacją antychrześcijańskiego nihilizmu, który niesie teoretyczny i praktyczny materializm globalizmu i wszelkich jego pochodnych. Podstawowym więc stał się lęk przed upadkiem świata chrześcijańskiego z jego klasyczną duchowością przed ciemnymi apokaliptycznymi siłami, które przyjęły postać niekończących się tłumów / ludzi obdartych i zszarzałych / ciągnących zza mórz. I tu poeta zauważa ironię dziejów. Prawdziwa bowiem Apokalipsa miała wyglądać inaczej, bardziej tajemniczo i wzniośle. A tymczasem nie słyszymy żadnych grzmotów / ani tąpnięć ziemi / nawet gwiazdy nie spadają / piołun wód nie zakaża / tylko cisza zimna i głucha wokół się roztacza / drzewa stoją oniemiałe […] / a tłumy gestykulując nadchodzą.

Sutarski nazywa trzecim najazdem islamu na chrześcijański świat to, co się obecnie dzieje w związku z naporem mahometańskich ludów na kraje zachodniej Europy. Pierwszy miał miejsce u początków tej religii, która w militarny sposób podporządkowała sobie terytoria zamieszkałe przez chrześcijan na Bliskim Wschodzie, a także w Hiszpanii. Drugi to inwazja Turków zakończona ich klęską pod Wiedniem. A teraz mamy trzecią, pokojową inwazję islamskiego proletariatu – najgroźniejszą, bo trafiającą w próżnię religijną i moralną krajów zachodnich, które wykazują zadziwiającą bezbronność i – w co trudno uwierzyć – przyzwolenie.

Można powiedzieć, że poezja Sutarskiego jest poezją „zaangażowaną”. To ostatnie wyrażenie przywodzi na pamięć niesławne czasy socrealizmu pierwszej połowy lat pięćdziesiątych. Wtedy jednak wyrażenie to oznaczało zaangażowanie w pochwałę ideologii i polityki komunistycznej. Poezja Sutarskiego jest zaangażowana w wielkie sprawy współczesnego świata w imię wartości cywilizacji łacińskiej. A to diametralnie różne zaangażowanie. Tamto zostało odrzucone kategorycznie po Październiku ’56, po tzw. odwilży Gomułkowskiej, przez wszystkich twórców we wszystkich dziedzinach sztuki i literatury. Konrad Sutarski w tym gorącym popaździernikowym czasie został członkiem znanej grupy literackiej „Wierzbak”. Miała ona swój program. Wyrósł on na gruzach socrealizmu. Jego głównym punktem było odrzucenie fałszu w literaturze. Bo to właśnie on, ewidentny fałsz, cechował w istotny sposób całą twórczość literacką minionego okresu, doprowadzając ją do moralnego upadku. Zasadniczym postulatem teoretycznym „Wierzbaka” było głoszenie artystycznymi środkami prawdy o rzeczywistości realnej, złożonej z naocznych obserwacji faktów i społecznych zjawisk. Przez „rzeczywistość” rozumiano nie tylko to, co nas bezpośrednio otacza, ale i to, co wymaga myślenia pogłębionego, refleksji nad losem cywilizacji ludzkiej, ludzkiego świata. A dodać trzeba jeszcze i postulat prawdy psychologicznej i moralnej. Tak to w każdym razie zostało wyrażone w słowach naszego poety: „Poezja, która zamierza utrzymać swoją tradycyjną pozycję powiernika duchowego człowieka, powinna proponować mu więcej aniżeli chwile odprężenia estetycznego. Do obowiązków jej powinno należeć […] wytyczanie ścieżek etyki”. I dalej: „Ważne jest, aby gruntownie interesowała się problematyką wstrząsającą światem, próbowała znajdować spójne z nową myślą naukową i społeczną – ale samodzielne swobodą artystycznej wyobraźni – rozwiązania kwestii nurtujących tak pojedynczego człowieka w tłumie, jak i całą ludzkość” (Możliwości i prawa poezji, w: Zanim zmierzch zapadnie, s. 110-111). I tej zasadzie, i temu powołaniu poety Konrad Sutarski wierny jest od czasów młodości do dziś.

Był w jego biografii poetyckiej okres fascynacji techniką i nauką jako rzeczywistościami godnymi poetyckiej penetracji współczesnego świata. Chodziło o to, aby współczesna poezja nie odrywała się do tego, co oferuje współczesna cywilizacja. Taka postawa mogła przywodzić na myśl lub być echem literatury okresu socrealistycznego z jej zaangażowaniem w problemy industrialne, a także mogły w niej pobrzmiewać echa przedwojennej Awangardy z jej kultem trzech „m” – „miasto, masa, maszyna”. Różniła się jednak od nich w sposób zasadniczy. Bo od pierwszej tym, że odrzucała ideologię polityczną, a od drugiej tym, że nie podzielała bezkrytycznego światopoglądu scjentystycznego i obojętności etycznej. Taka postawa poety przyniosła szereg oryginalnych pod względem treści utworów poetyckich. Ale treść w nich górowała nad formą (by użyć tu tradycyjnego szkolnego języka).

Tym eksperymentalnym w istocie utworom nacechowanym wyrazistą konkretnością i prześwietlonym trzeźwym, rzec można nawet, inżynierskim oglądem rzeczywistości można przeciwstawić wczesną lirykę Sutarskiego – lirykę inspirowaną nie intelektualnymi, a emocjonalnymi przeżyciami – miłością. Są to wiersze zalecające się niezwykle subtelnym liryzmem, na który składa się głównie wdzięk i językowa pomysłowość. Są w nich frazy godne najlepszej poezji czystej. Spójrzmy na nie. Czyż nie świecą blaskiem jubilerskiej pracowni?

nazywają cię miłością

a jesteś jabłkiem tryskającym sokiem w ustach dziecka

(Liść człowieka)

dotknięciem nie poznaje się milczenia

(Dotyk dłoni)

na ulicach zostają po nas krople rozmów

(Kapliczki)

jak biedronka

za chwilę zaczniesz zmieniać się w słońce, w deszczu,

w moje słońce, mój deszcz

(Biedronka)

poranne mgły

powoli otwierasz popielate stawy oczu

(Chochoły)

Kiedy poznałem cię, zobaczyłem, że jesteś

łagodnym płomieniem,

że przy tobie cichną nawet

liście wikliny

(Konfesjonał)

Wiersze te, z których wyjęliśmy najpiękniejsze i najdelikatniejsze frazy przywodzące w swej delikatności japońskie haiku, stanowią jak gdyby drugi biegun estetyczny poetyckiej twórczości naszego poety, pięknie kontrastując z biegunem jego liryki obiektywnej, wyrażającej się w refleksji nad losem współczesnej cywilizacji europejskiej i chrześcijańskiego świata – jej źródła. Jest w nich upragniona cisza i harmonia, tak jak w tamtych lęk i dramatyczne wołanie o ocalenie. Szkoda, że poeta do tego stylu młodzieńczych zachwyceń nigdy już nie powrócił.

Ważny to głos poety i intelektualisty. Do tej pory jakoś nie było słychać w naszym środowisku literackim z taką siłą wypowiadanych sądów o dramacie naszych czasów.

Kazimierz Świegocki